Maktab o`quvchilarining funksional savodxonligini oshirishda ota-onalarning o`rni

"Funksional savodxonlik" atamasi 1956 yilda Vilyam Grey tomonidan YUNESKOning "O`qish va yozishni o`rgatish" tadqiqotida paydo bo`lgan. Biroq, funksional savodxonlikni rivojlantirish masalasi dunyoning tobora o`sib borayotgan axborot murakkabligi bilan bog`liq holda faqat 1980-yillarda dolzarblikka ega bo`ldi. Bugungi kunda funksional jihatdan savodli bo`lish hayotiy zarurat bo`lib, mamlakatning farovonligi, ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy rivojlanishiga ko`p jihatdan bog`liqdir.

Zamonaviy inson - faoliyatning barcha sohalarida muvaffaqiyatli ishlashiga va tez o`zgarib turadigan axborot muhiti bilan integratsiyalashuviga imkon beradigan shunday darajaga ega bo`lishi kerak. Buning uchun funksional savodxonlikning muhim tarkibiy qismlari bo`lishi kerak:

 

• Doimiy ravishda o`rganish va rivojlantirish;
• Faol ijodiy fikrlash;
• Belgilangan vazifalarni hal qilishning nostandart usullarini topish;
• O`zingizning professional yo`lingizni va hayotiy ko`rsatmalaringizni tanlash imkoniyatiga ega bo`lish.
•  

Yuqoridagi fazilatlar va ko`nikmalarning shakllanishi ko`plab omillarga, avvalo, oilaga bog`liq. Muvaffaqiyatli ijtimoiylashgan shaxsni rivojlantirish uchun rag`batlantiruvchi vosita aynan - oila. Ota-onalarning qiziqishi va ularning bolalarning funksional savodxonligini rivojlantirishga ta`siri bolalarning akademik yutuqlarini ta`minlaydi. Shu munosabat bilan, bolalarning funksional savodxonligini shakllantirishga ota-onalarning ta`sirini sotsiologik jihatdan o`rganib borish kerak. Natijalar asosida esa oila va maktabning o`zaro aloqalarini kuchaytirish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqish mumkin. Olingan natijalarni tahlil qilish va talqin qilish, shuningdek, tavsiyalar qabul qilish maktab o`quvchilarining funksional savodxonligi darajasini oshirish bo`yicha samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ishlatilishi mumkin. Hozirgi vaqtda O`zbekistonda o`quvchilarning asosiy kompetensiyalarini shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga alohida e`tibor berilmoqda. Bu maktab o`quvchilarining funksional savodxonlik darajasi mamlakatdagi inson kapitalining raqobatbardoshligi uchun yetarli emasligi bilan bog`liq.

 

Jahonda olib boriladigan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki:

 

Ota-onasi oliy ma`lumotli va aspiranturadan keyingi ma`lumotga ega bo`lgan o`quvchilar ota-onalari ushbu darajadagi ma`lumotga ega bo`lmagan tengdoshlariga qaraganda yaxshiroq natijalarga erishadilar. Uyda qulay ta`lim sharoitlari yaratilsa o`quvchilarning ishlashi yuqori bo`ladi. Internetdan akademik bo`lmagan maqsadlarda foydalanadigan o`quvchilar Internetdan akademik maqsadlarda foydalanadigan  tengdoshlaridan pastroq natijalarga erishadilar. Maktabgacha ta`lim muassasalariga borgan va o`qishni erta yoshdan boshlagan bolalar maktabgacha ta`limga ega bo`lmagan tengdoshlariga qaraganda maktabda yaxshi natijalarga erishadilar. Ota-onasi ularga uy vazifasini bajarishda yordam beradigan maktab o`quvchilari, ota-onalari yordam bermaydigan yoki kamroq yordam beradigan tengdoshlariga qaraganda yaxshiroq natijaga erishadilar. Qo`shimcha mashg`ulotlarda qatnashadigan o`quvchilar bunga imkoniyati bo`lmagan tengdoshlaridan yaxshiroq o`qiydilar. Ota-onasi maktabni tanlashda ko`proq mas`uliyatli bo`lgan o`quvchilar, ota-onalari bu masalada unchalik jiddiy bo`lmagan tengdoshlariga qaraganda yaxshiroq o`qishadi. Ota-onalari maktab hayotida faol ishtirok etadigan o`quvchilar, ota-onalari kam faol bo`lgan bolalarga qaraganda yaxshiroq o`qiydi. Ota-onalari ijtimoiy yoki siyosiy mavzularda ular bilan tez-tez suhbatlashadigan o`quvchilar, ota-onalari ushbu mavzularga tegmaydigan bolalarga qaraganda yaxshiroq ta`lim oladi. O`qish va matematikaga ijobiy munosabatda bo`lgan ota-onalari bo`lgan o`quvchilar, ota-onalari ushbu mavzularga befarq yoki salbiy munosabatda bo`lgan bolalarga qaraganda yaxshiroq natijaga erishadi. Bularning barchasi gipoteza. Bu ko`plab xorij davlatlarida tadqiqotdan o`tkazilgan va tasdiqlangan. O`quvchilarning o`quv yutuqlari va ularning oilalarini tavsiflovchi ko`rsatkichlar o`rtasidagi bog`liqlik o`quvchilarning funksional savodxonligiga ta`sir qiluvchi omillarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Ta`sir etuvchi omillar sifatida oilaviy urf-odatlar, oiladagi ta`lim muhiti, ota-onalarning ijtimoiy-iqtisodiy holati va boshqalar hisobga olinadi. Ko`pgina tadqiqotlarga ko`ra, to`liq oilalarning farzandlari, ota-onalarning ta`lim darajasi, ularning kasbi, oilaning daromadi, oilaviy muhiti yaxshilarda odatda, yuqori natijalarga erishgan. Masalan, OECDga a`zo davlatlarning to`liq bo`lmagan oilalarda yashovchi ishtirokchilarining PISA-2012 natijalari to`liq oilalardagi tengdoshlariga nisbatan 15 pog`onaga past. Ushbu farq taxminan yarim yillik o`qishga to`g`ri keladi. Shu bilan birga, to`laqonli oilalardan bo`lgan PISA-2012 ishtirokchilarining 91 foizi to`la-to`kis oilalar o`quvchilaridan o`rtacha 2 ball past to`plaganlar. Ko`pgina xalqaro ta`lim dasturlari va strategiyalariga ko`ra ota-onalarning bolalarning maktabdagi faoliyatiga ta`sirini ko`rsatadi. Oila va maktabning o`zaro aloqalarini mustahkamlashga qaratilgan strategiya va dasturlardan misol keltirish mumkin. Singapurda ota-onalar farzandlarining ta`lim-tarbiyasiga katta e`tibor berishadi. Biroq, qiyin maktab o`quv dasturi tufayli barcha singapurlik ota-onalar o`z farzandlariga yordam berishga qodir emaslar. Qanday qilib ota-onalar farzandlariga matematikani o`rganishda yordam berishlari mumkin?

 

Natijada, ko`plab ota-onalar seminarlarga qatnashadilar va xususiy repetitorlik markazlarida saboq olishadi. Ular bolalarning maktabda nima bilan shug`ullanayotganini va eng yangi usullardan foydalangan holda murakkab masalalar qanday hal qilinishini tushunishni istaydilar. Markazlardan birida ota-onalar uchun 4 kunlik seminar taxminan 500 dollar turadi. Ushbu narxga bolalar matematikada o`qigan lagerga tashrifi ham kiradi. Matematikadan olgan bilimlari va ko`nikmalariga qarab guruhlar bo`linadi. So`nggi yillarda o`qitish usullari sezilarli darajada o`zgarib ketganligi sababli, ba`zi ota-onalar boshlang`ich darajasini o`rganishadi. Ota-onalar farzandlarining ta`limiga mablag `sarflashni o`zlarining burchlari deb bilishadi. Hukumat tomonidan o`tkazilgan so`rov natijalari shuni ko`rsatdiki, Singapurlik oilalar o`z farzandlarini o`qitish uchun taxminan 827 million dollar sarflaydilar, bu 10 yil oldingi ko`rsatkichdan 2 baravar ko`p. Ota-onalarning farzandlarini tarbiyalashga yuqori darajada jalb etilishining samarasi o`laroq Global Schools Ranking-da Singapur 1-o`rinni egallagan.

 

Xulosa qilib aytadigan bo`lsak funksional jihatdan vakolatli shaxsni shakllantirishda ota-onalarning roli va ta`siri katta. Ota-onalar farzandlarini o`qish va yozishga undash, birgalikda o`qish, intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish va muvaffaqiyatli o`rganish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish orqali ularning ta`lim-tarbiyasiga qanday muhim hissa qo`shishi mumkinligini anglashi ham birdek muhimdir. Bundan tashqari, bolada har tomonlama rivojlangan va bilimli shaxsni shakllantirish jarayoni oila va maktabning yaqin hamkorligisiz amalga oshmasligi muhimdir. Pedagogik jamoalar, o`qituvchilar, ota-onalar va ta`lim organlarining uslubiy birlashmalari uchun quyidagi tavsiyalarni shakllantirishga imkon berash kerak.

 

Maktab o`quvchilarining funktsional savodxonligini rivojlantirish bo`yicha reja-tadbirlarni amalga oshirish zarur:

1. Ota-onalarning funktsional savodxonligini oshirish metodikasini ishlab chiqish.
2. Ota-onalarni maktab hayotiga faol jalb etishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish: homiylik kengashlari, ota-onalar uyushmalari, ota-onalar universitetlarini faoliyatini samarali ishlashiga erishish.
3. Maktab o`quvchilarning o`qishdagi yutuqlari va maktab faoliyati to`g`risida jamoatchilikka to`liq va ochiq ma`lumot berish uchun javobgarligini ta`minlash.

 

Bundan tashqari, quyidagilar kerak:

1. Ota-onalarga maktabgacha ta`limning ahamiyatini tushunishga o`rgatish.
2. Ota-onalarga bolalarni tarbiyalash va o`qitish qobiliyatlari to`g`risida ma`lumot berish bo`yicha maslahat markazlari faoliyatini faollashtirish.
3. Ota-onalarni maktab hayotiga jalb qilish bo`yicha sa`y-harakatlarni kuchaytirish (uchrashuvlar, munozaralar, fikr-mulohazalar).
4. O`qituvchilar, ota-onalar, o`quvchilarning AKT mahoratini doimiy ravishda rivojlantirish.
5. Maktablar va ota-onalar uchun yoshga mos AKT standartlarini ishlab chiqish.
6. Ota-onalarni maktab darajasida qaror qabul qilish jarayoniga jalb qilish.
7. Ta`lim darajasi past bo`lgan ota-onalar uchun bolalarning maktabdagi faoliyatini qo`llab-quvvatlash uchun treninglar tashkil etish.
8. Bolalar va kattalar o`rtasida o`qish va matematikani ommalashtirish (taniqli jamoat arboblarini maktablarda ochiq o`qishlarni o`tkazish uchun jalb qilish).
9. O`qituvchilar va ota-onalar uchun bolalarning matematik va o`qish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan axborot portalini yaratish.

Funksional savodxonlikni rivojlantirishda "oila-maktab-oila" ning o`zaro ta`siri bo`yicha samarali maktablarning tajribasini o`rganish va tarqatish.